هدف‌های مشاوره
هدف‌های مشاوره را بر حسب مدت و نوع مشکل، می‌توان به صورت‌های متفاوتی تقسیم کرد. از نظر نوع مشکل، هدف‌های مشاوره به شرح زیر است:
1- انتخاب: زمانی که فرد بخواهد از بین چند راه، یک راه را برگزیند، مسأله انتخاب مطرح است. در این نوع مشکل، هدف برگزیدن راه برتر است.
در مورد مشکل انتخاب، می‌توان به انتخاب رشته تحصیلی، شغل، یا همسر مناسب اشاره کرد که مطالب مربوط به این موضوع‌ها، در مشاوره‌های تحصیلی، حرفه‌ای، و مشاوره خانواده مورد بحث قرار می‌گیرند.
2- روانی و عاطفی: زمانی که مشکل مراجع در حوزه مسائل عاطفی و روانی قرار می‌گیرد، هدف مشاوره، برطرف کردن عدم تعادل روانی، و ایجاد شخصیتی سالم و متعادل از نظر سازش با خود و دیگران است.
از دیدگاهی دیگر، به لحاظ رفع مشکل آنی یا توجه به رشد مراجع در طول زمان، هدف‌های مشاوره را می‌توان به دو نوع تقسیم کرد:
1- رفع مشکل آنی مراجع: در راستای این هدف، مشاور می‌کوشد تا ناراحتی مراجع را تسکین دهد و مشکل وی را هرچه سریعتر رفع کند؛ همان مشکلی که موجب شده است مراجع به مشاور مراجعه کند. در این نوع مشاوره، ضمن آن که رفع مشکل مورد نظر است، فرصت دادن به وی برای تفکر و دست یافتن او به بینش لازم برای پیدا کدن راه حل نیز مورد توجه است.
2- رشد مراجع: در این هدف، مشاور ضمن آنکه به رفع مشکل آنی مراجع توجه دارد، می‌کوشد تا در وی قدرت تصمیم‌گیری، اعتماد به نفس، و توانایی تجزیه و تحلیل مسائل ایجاد شود. او این روش را در کلیه جلسات مشاوره پیگیری می‌کند تا در نهایت فرد بتواند مشکلات خود را شخصاً حل کند و به حداکثر رشد شخصیتی خویش دست یابد.
انواع مشاوره
از دیدگاه‌های مختلف مشاوره به انواع متفاوتی تقسیم می‌شود. چنانچه موضوع مشاوره مورد نظر قرار گیرد، انواع مشاوره عبارتند از:
- مشاوره تحصیلی
- مشاوره شغلی
- مشاوره سازشی یا شخصی
- مشاوره خانواده و ازدواج
- مشاوره اجتماعی و مشاوره‌های تخصصی نظیر مشاوره‌ی حقوقی و پزشکی
در انواع مشاورهای فوق، ملاک تقسیم، موضوع مشاوره است که می‌تواند تحصیلی، شغلی، روانی، خانوادگی، و مواردی دیگر باشد. در تقسیم‌بندی از نوعی دیگر، تعداد مطرح می‌شود، چنانچه هم مشاور و هم مراجع یک نفر باشد، مشاوره فردی است و در صورتی که تعداد بیش از یک نفر باشد، مشاوره گروهی است.
مشاوره فردی از نظر روش اجرا به سه نوع مستقیم، غیرمستقیم، و انتخابی تقسیم می‌شود و مشاوره گروهی از نظر تعداد مشاوره و مراجع سه حالت دارد:
1- مشاور یک نفر و مراجع چند نفر: در این نوع مشاوره، چند نفر مراجع که دارای مشکل یا علایق مشابهی هستند، به وسیله یک نفر مورد مشاوره قرار می‌گیرند.
2- مشاور چند نفر و مراجع یک نفر: در این حالت، چند نفر مشاور در حل مشکل به یک مراجع کمک می‌کنند. این نوع مشاوره بیشتر در کارهای اداری، اجتماعی و سیاسی مورد استفاده واقع می‌شود. حالتی که رئیس‌جمهوری از مشاوران زیادی در امور مملکتی استفاده می‌کند، یا رئیس یک مؤسسه، از مشاوره تعدادی کارشناس در اداره آن موسسه بهره می‌گیرد، از این نوع است.
3- مشاور چند نفر و مراجع چند نفر: این نوع مشاوره، کمتر کاربرد دارد ولی در موارد مشکلات حاد اتفاق می‌افتد. هرگاه هیات دولت در مقابل یک مشکل حاد- نظیر مسائل اقتصادی یا دفاعی- ، متخصصانی را برای مشاوره دعوت می‌کند، حالتی از این نوع مشاوره است. حالت دیگر این نوع مشاوره، وضعیتی است که پدر، مادر و تعدادی از اعضای خانواده، در مقابل ناسازگاری کودکشان، از شورایی از متخصصان روانی و تعلیم و تربیت، خواستار نظر جمعی آنان می‌شوند. این گروه، با یکدیگر به مشاوره می‌نشینند تا در جهت سازگاری کودک، به اعضای خانواده کمک کنند. درباره انواع مشاوره، در بخش روش‌های و فنون راهنمایی و مشاوره به تفصیل بحث خواهد شد.
روانشناسی مشاوره
روانشناسی مشاوره یکی از رشته‌های کاربردی روانشناسی است. به عبارت دیگر، روانشناسی مشاوره، کابرد روانشناسی در زمینه کمک به افراد بهنجار برای حل مشکلات آنان، یا کاربرد روانشناسی در مشاوره است. روانشناسی مشاوره رشته‌ای تخصصی است که با روانشناسی بالینی، دارای وجوه مشترکی است. روانشناسی مشاوره معمولاً کمک به افرادی را که مریض نیستند، به عهده دارد و معمولاً در سازمان‌های غیرپزشکی اشتغال دارند، در حالی که روان شناسان بالینی معمولاً با افرادی که از نظر روانی، بیمار محسوب می‌شوند کار می‌کنند و علاقه دارند که در بیمارستان‌ها و گروه‌های پزشکی خدمت کنند. روان‌شناسان مشاوره در کمک به افراد بهنجار، از تکنیک‌های روان‌درمانی نیز استفاده می‌کنند و بیشتر در دفاتر مشاوره خانوادگی و زناشویی، مدارس و دانشگاه‌ها اشتغال دارند.
بلوخر و بیگز(1983) روانشناسی مشاوره را چنین تعریف می‌کنند:
شاخه‌ای از علم روانشناسی، و تخصصی در مبادرت حرفه‌ای به کار روانشناسی است. روانشناسی مشاوره به عنوان یک رشته‌ی علمی، خصوصاً در زمینه‌های زیر، از علم روانشناسی استفاده می‌شود و به آن کمک می‌کند:
1- رفتار شغلی، شامل رشد علایق، نگرش‌ها، ارزش‌ها، و استعدادهای شغلی و رابطه‌ی آن‌ها با رضایت و کارآیی شغلی
2- شناخت و کمک به افزایش رشد شناختی انسان، و رابطه آن با حل مسأله، تصمیم‌گیری و قضاوت
3- یادگیری انسان و تغییر رفتار، به ویژه در زمینه کسب، انتقال، و حفظ رفتارهای موفق و مسلط در طول زندگی
4- ارتباط‌های انسانی و رفتارهای بین فردی، به ویژه در بین اعضای خانواده و سایر گروه‌های اولیه که بر فرایند‌های رشد موثرند.
5- تطابق بهینه فرد با محیط، به ویژه در خانواده، محیط‌های آموزشی، شغلی و اجتماعی که به سلامت، نشاط و رشد مداوم انسان مربوط می‌شود.
روان‌شناسان مشاوره، به عنوان یک متخصص، با استفاده از دانش خود درباره رفتار انسان، به مردمی که در شرایط گوناگون قرار دارند، کمک می‌کند. روان‌شناسان مشاوره به مشاوره فردی و گروهی در زمینه‌های مختلف از قبیل طرح‌ریزی تحصیلی و شغلی، حل مسائل شخصی و تصمیم‌گیری، مشکلات خانوادگی و سایر فعالیت‌هایی می‌پردازد که به «پربارسازی» رشد و کارایی شخص مربوطند. روان‌شناسان مشاوره همچنین بر پیش‌گیری، رفع و درمان موانع رشد شخصی تاکید می‌ورزد؛ موانعی که در برابر تعامل فرد با محیط وجود دارند.
روان‌شناسان مشاوره به منظور کمک به تعالی کیفی فضای فیزیکی، اجتماعی و روانی محل کار، مطالعه یا زندگی اشخاص، به امر رایزنی(مشورت) با افراد، سازمان‌ها و مؤسسات جامعه می‌پردازد.
روان‌شناس مشاوره غالباً مهارت‌های اساسی زندگی و روابط بین فردی را به افراد مختلف تعلیم می‌دهد تا بتواند نقش‌های اجتماعی مهم خود را بهتر ایفا کنند. روان‌شناس مشاوره گاهیبه عنوان مربی روانشناسی نیز عمل می‌کند و دانش و مهارت‌های مهم روانشناسی را با نیازمندان به آن در میان می‌گذارد تا بدین وسیله، برای عمل مؤثرتر و اعتلای رشد شخصی و اجتماعی به آن‌ها کمک کند.
بنابراین، در ادامه بحث درباره نقش مشاور در محیط‌های گوناگون غیرآموزشگاهی، تاکید ما بر این است که مشاور غیرآموزشگاهی باید به نیازهای تکاملی و رشدی مراجعان و همچنین به مسائل سنتی‌تری که به سازگاری و التیام مربوطند، بپردازد.
خصوصیات و مسئولیت‌های مراجع
مراجعان به هر دلیلی که به مشاور مراجعه می‌کنند، باید مسئولیت‌هایی را بپذیرند. آماده ساختن مراجع برای پذیرش مسئولیت، از وظایف مشاوره است که برای دستیابی به آن، باید از فنون مختلفی استفاده کند. در این قسمت، خصوصیات و مسئولیت مراجع مورد بحث قرار می‌گیرد.
الف) خصوصیات مراجع: مراجعان به دلایل مختلف برای مشاوره مراجعه می‌کنند.
اهم خصوصیات مراجعان را می‌توان به شرح زیر برشمرد:
- مراجعانی که برای گزینش شغلی یا رشته تحصیلی مناسب مراجعه می‌کنند.
- مراجعانی که به علل ناسازگاری روانی و عاطفی، دچار مشکل هستند.
- مشکلات و گرفتاری‌های خانوادگی نیز یکی دیگر از مواردی است که باعث می‌شود مراجعان به مشاوره روی آورند.
- مراجعانی که پدر یا مادر هستند و درباره مسائل روانی، تحصیلی و رفتاری فرزندان خود، به مشاوره رو می‌آورند.
- جوانانی که در همسرگزینی دچار مشکل هستند.
- کسانی که در روابط اجتماعی مشکل دارند.
- کسانی که از مشکلاتی نظیر کم‌رویی، ترس‌های موهوم، احساس حقارت، عدم اعتماد به نفس و ... رنج می‌برند.
ب) مسئولیت‌های مراجع: مراجعان، از هر یک از دسته‌های فوق که باشند و برای مشاوره مراجعه کنند، باید مسئولیت‌های زیر را بپذیرند. اهم این مسئولیت‌ها عبارتند از:
1- مراجع باید برای انتخاب مشاور، سعی و کوشش لازم را به عمل آورد و مشاوری را انتخاب کند که به او اطمینان کامل داشته، و او نیز شرایط لازم را دارا باشد.
2- پس از آن که مشاور را انتخاب کرد، باید مشکلات خود را به تمام و کمال مطرح سازد و چون مشاور را با اطمینان کامل برگزیده، از بیان رازهای خود به او دریغ نورزد و در نظر داشته باشد که بیان تمام جوانب مشکل، به مشاور در رفع مشکل او کمک خواهد کرد.
3- باید مسئولیت‌هایی که مشاور به او واگذار می‌کند، بپذیرد و با تمام توان نسبت به انجام دادن آن‌ها اقدام کند. مراجعه به منابع، جمع‌آوری اطلاعات، یا اقدام به تصمیم‌گیری، از مواردی است که مراجع باید به پیشنهاد مشاور انجام دهد.
4- اگر مشاور به جایی برسد که در تخصص او نباشد و بخواهد مراجع را به شخص دیگری ارجاع دهد، مراجع باید در مورد مشاور جدید اطلاعات لازم را کسب کند و در صورتی که او را واجد شرایط بداند، به وی مراجعه کند.
5- چنانچه مشاوره به جلسات متعددی نیاز داشته باشد، مراجع باید تا دستیابی به نتیجه، به شرکت در جلسات ادامه دهد.
6- مراجع که مشاور را شخصاً برگزیده، نباید به نظرات او بی‌اعتنایی کند یا پس از پایان گرفتن مشاوره، او را به عدم صلاحیت یا امور دیگر متهم سازد.
7- مراجع باید علاوه بر بیان تمامی آنچه که در ذهن او جریان دارد برای مشاور، برای رسیدن به بصیرت و بینش لازم در جهت رفع مشکل خود، به مطالب و راهنمایی‌های مشاور توجه و دقت کند و سعی کند تا آگاهی‌های مورد نظر را به دست آورد.
8- چون شرط اصلی در توفیق مشاوره، ایجاد رابطه حسنه بین مشاور و مراجع است، از این رو، همانطور که مشاور باید با استفاده از فنون مختلف، در ایجاد چنین رابطه‌ای اقدام کند، مراجع نیز باید در ایجاد این رابطه یا دستیابی به اهداف مشاوره، همکاری لازم را بکند.
9- و سرانجام، چون حق تصمیم‌گیری با مراجع است، وی به هیچ وجه نباید منتظر آن باشد که مشاور به جای او تصمیم بگیرد یا تصمیم خود را به او دیکته کند. مراجع باید پس از بدست آوردن بصیرت لازم، خود به تصمیم‌گیری بپردازد و به عملی ساختن تصمیمی که گرفته، اقدام کند.
محل مشاوره
انجام دادن مشاوره‌های فردی و نگه‌داری سوابق محرمانه مربوط به دانش‌آموزان، ایجاب می‌کند که در مدرسه، اتاقی مستقل به مشاور اختصاص یابد. اتاق مشاوره باید از نظر فیزیک جالب باشد. مشاوری که در اتاقی روشن، و دارای مبلمان لوکس کار کند، از مشاوری که در محلی خالی، کم‌نور، و قدیمی کار کند، موفق‌تر است؛ زیرا مراجع به خصوص در اولین برخورد، تحت تاثیر محل مشاوره قرار می‌گیرد و این مطلب بر احساس او نسبت به مشاور اثر می‌گذارد. به علاوه، او در مکانی جالب و مناسب، بیشتر احساس راحتی می‌کند و راحت‌تر به بیان مطالب خود می‌پردازد.
اتاق مشاوره باید خالی از هر نوع ابزار خارجی نظیر وسایل آزمایشگاهی، کارگاهی، وسایل سمعی و بصری، و احیاناً کمدهای بایگانی مدرسه باشد. هر یک از این وسایل، امنیت محیط مشاوره را در معرض خطر قرار می‌دهد. همچنین اتاق مشاوره باید دور از اتاق‌های کارکنان اداری مدرسه باشد؛ زیرا ممکن است برای دانش‌آموزان این سوءتفاهم پیش آید که ممکن است مطالب مطرح شده در مشاوره در بایگانی مدرسه ضبط شود و در جایی قرار بگیرد که دیگران هم بدان دسترسی داشته باشند. همچنین، اگر برای مثال دانش‌آموزان برای رفتن به اتاق مشاور مجبور باشند از اتاق مدیر مدرسه بگذرند، ممکن است تعدادی از آنان اصلاً به مشاوره مراجعه نکنند زیرا ممکن است در اتاق مدیر، به دفعات مورد سرزنش و تنبیه واقع شده باشند. مشاور باید خود را طوری معرفی کند که کارش با اموری دفتری مدرسه ارتباطی ندارد. او باید در یک جای خلوت و آرام و عاری از هر نوع عوامل ناامنی و حواسپرتی، مراجع را ملاقات کند(حتی تلفن مستقیم که ممکن است با زنگ زدن، موجب قطع کلام مشاوره یا مراجع شود، نباید در اتاق مشاور وجود داشته باشد.)
داشتن اتاق مخصوص، با فضا و مبلمان جالب برای مشاور امتیازی است که ممکن است حسادت سایر کارکنان مدرسه را برانگیزد و مثلاً آن‌ها به بهانه‌های مختلف وارد اتاق مشاور شوند.
مشاور باید نقش خود و اهمیت محل مشاوره را از نظر فراهم کردن تمام عوامل ایجاد امنیت و آرامش‌خاطر در مراجع، برای کارکنان مدرسه و دانش‌آموزان بیان کند و ضمناً در زمان انجام مشاوره، تابلویی نظیر« فعلاً داخل نشوید» یا« به علت انجام دادن مشاوره، وارد نشوید» به در ورودی اتاق مشاوره، آویزان یا نصب کند و به منشی خود نیز تذکر دهد که در زمان مشاوره، نه خودش به اتاق داخل شود و نه به دیگری اجازه‌ی ورود بدهد.