تفاوت‌های راهنمایی در مقاطع ابتدایی، با راهنمایی تحصیلی و متوسطه
1- از نظر رشد و تکامل دانشآموز: به علت اختلاف در مراحل و نحوه رشد، مشکلات و نیازهای دانش‌آموزان در مقطع ابتدایی، با مقاطع بالاتر تفاوت دارد و چون نیازهای انسان رفتار آن‌ها را مشخص می‌کند، باید این تفاوت‌ها در مشاوره مورد توجه قرار گیرند.
در دوره راهنمایی تغییرات جسمی ناشی از بلوغ آغاز می‌شود و به صورتی شدیدتر، در دبیرستان ادامه می‌یابد. این تحولات، از لحاظ روحی نیز اغتشاشاتی در دانش‌آموزان ایجاد می‌کنند. در این مورد، به ویژه از طرف پدر و مادر به دختران کمکی نمی‌شود و این بدان علت است که والدین از تغییرات شدیدی که در فرزندانشان ایجاد می‌شوند، اطلاعی ندارند. خود دانش‌آموزان نیز به علل مختلف، مشکلاتشان را اظهار نمی‌کنند.. به دلایل بالا، مشاور باید با توجه به ارزش‌های فرهنگی، اطلاعات لازن را در اختیار دانش‌آموزان قرار دهد.
2- تشکیلات: در دوره ابتدائی، دانش‌آموزان یک معلم دارند، حال آنکه در دوره راهنمایی تحصیلی و دبیرستان، دانش‌آموزان با چند دبیر سروکار دارند. در مقطع ابتدائی، راهنمایی با معلم است ولی در دوره‌ی راهنمایی و دبیرستان چون طرح‌ریزی تحصیلی و حرفه‌ای مطرح می‌شود، باید سازمان راهنمایی تشکیلات مخصوصی داشته، و دارای مشاور و سایر افراد متخصص باشد.
3- دبیران دوره راهنمایی و دبیرستان، به علت تخصص درسی خود، کمتر از آموزگاران به دانش‌آموزان توجه دارند: نظر به آن که دبیران با گروه‌های متفاوتی از دانش‌آموزان سروکار دارند،شناخت هر دانشآموز برایشان مشکل است. سازمان راهنمایی در مقطع راهنمایی تحصیلی و دبیرستان، در شناساندن دانش‌آموزان به معلم کمک می‌کند و چون در این دوره، نوجوان با این مساله مواجه است که باید استقلال داشته باشد و راه‌های مختلفی را باید انتخاب کند ، بنابراین مشاور باید در این موارد به او کمک‌های لازم را بکند. ولی در دوره ابتدایی چون مشکلات کمترند و شناخت و راهنمایی دانش‌آموزان با آموزگار است، این امر ساده‌تر انجام می‌گیرد.
4- در سنین ابتدایی و راهنمایی و متوسطه، توقعات حیاتی و فرهنگی متفاوت است: جامعه از دانشآموز دبستانی انتظاراتی دارد که با نوجوان دبیرستانی متفاوت است.
اهمیت مشاوره از دیدگاه قرآن
شورا عبارت است از اصطکاک فکرها، جرقه مغزها و تکامل. در قرآن کریم یک سوره تحت عنوان شورا وجود دارد و در آیاتی نیز مسأله شورا مطرح و به انجام دادن آن دستور داده شده است. خداوند تبارک و تعالی در آیه 159 سوره آل‌عمران خطاب به پیغمبر اکرم(ص) می‌فرماید:
« و شَاوِرْهُمْ فِی الاَمْرِ فَاِذَا عَزَمّتَ فَتَوکّلْ عَلَی الله اِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلینَ»
« ای پیامبر در کارها با مسلمانان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن(و انجام بده) همانا خداوند متوکلان را دوست دارد.»
خداوند در سوره شورا در آیه 38 زمانی که صفات و خصوصیات مسلمانان را مطرح می‌کند می‌فرماید:
« وَالَّذینَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهمْ و اَقاموُا الصَّلوهَ و اَمُرهُم شَوْرَی بَیْنَهُم وَ مِمَّا رَزَقْناهُم یُنْفِقُونَ»
« آنان که امر پروردگارشان را اجابت کرده و نماز به پا می‌دارند و کارشان را با مشورت یکدیکر انجام می‌دهند و از آنچه روزی آن‌ها کرده‌ایم انفاق می‌کنند.»
در این آیه، خدای متعال یکی از خصوصیات مسلمانان را این موضوع دانسته است که آنان کارهایشان را با مشورت یکدیگر انجام می‌دهند و از این مطلب که مشاوره در ردیف ایمان به خدا و به پاداشتن نماز ذکر شده، می‌توان به میزان اهمیت آن پی‌برد.
در سوره بقره آیه 233، خداوند پس از طرح اینکه مادران دو سال تمام فرزندان خویش را شیر دهند، در مورد از شیر گرفتن کودک می‌فرماید:
« فَاِنْ اَرَادَا فَصَالاً عَنْ تَرَاضٍ مِنّهُمَا وَ تَشَاوُرٍ فَلاَ جُنَاجَ عَلیْهِمَا ... »
« اگر آن دو] پدر و مادر[ با رضایت و مشورت یکدیگر تصمیم گرفتند کودک را از شیر بگیرند اشکالی به رای آنان نیست.»
از آیات مذکور می‌توان نتیجه گرفت که مشاوره، امری قرآنی است و همه مسلمانان موظفند در امورشان با یکدیگر مشورت کنند و این مشاوره نیز به موارد خاصی محدود نمی‌شود؛ بلکه همه امور اعم از مسائل فردی، خانوادگی، اجتماعی و حکومتی را در بر می‌گیرد.
هدف‌های مشاوره
در مشاوره علاوه بر یاری گرفتن در حل شمکل یا دست یافتن به نظریاتی بهتر در مسائل مختلف، هدف‌های دیگری نیز مورد نظر است که به اهم آن‌ها اشاره می‌شود:
1- استفاده از تائید و حمایت دیگران
2- جلوگیری از انتقادات دیگران در صورت عدم موفقیت
3- شناسایی افراد صاحبنظر و مومن
4- رشد فکری مردم
5- احترام به نظرات افراد و احتراز از استبداد رای
6- ایجاد این فکر که استفاده از نظرات دیگران، عیب و عار نیست تا در نتیجه، این امر در تمام شئون جامعه تعمیم یابد.
مشاوره پیغمبر اکرم(ص) و سایر معصومین(ع) با امت، با هدف‌های متفاوتی صورت می‌گیرد که اهم آن‌ها، احترام گذاشتن و شخصیت دادن با امت، ارائه نظریات صائب به آنان تاسی امت در زمینه انجام مشاوره، و از همه مهم‌تر ایجاد رشد فکری در مردم است. در مورد ایجاد رشد و کمال متنج از مشاوره، در کتاب مجمع‌البیان(9/33) در تفسیر آیه 36 سوره شورا از پیامبر نقل است که فرمود:
« مَا مِنْ رَجُلٍ یُشَاوِرَ اَحَداً اِلاَّ هُدِیَ اِلَی الرُّشْدِ».
« کسی نیست که با دیگران مشورت کند و به سوی رشد و کمال هدایت نشود».
شرایط مشاور
خصوصیاتی که مشاور باید دارا باشد:
- عاقل، آزاد، متدین، صمیمی و رازدار
- دارای علم و تخصص، صاحبنظر(ذوالرأی)
- خردمندان ژرف‌نگر و حقیقت‌بین( ذوالاَلباب)
- تقوی
- امانتداری
کسانی که باید از آنان در مشاوره احتراز کرد:
- احمق، بخیل، ترسو و حریص
- زنانی که به کمال عقلی نرسیده‌اند، دروغگو، دوست جاهل
- لجوج، برده و سفله
- کسی که در مشاوره مورد قبول مراجع نباشد.
- کسی که در زمینه مسأله مورد مشاوره، اطلاعات لازم را ندارد.
پرونده تحصیلی
خصوصیات مهم پرونده تحصیلی
برای نحوه ضبط سوابق دانش‌آموزان در مدارس جدید نشان می‌دهد که پرونده تحصیلی دارای خصوصیات زیر است:
1- اختصاصی، و همواره در حال افزایش یافتن است: پرونده تحصیلی برای هر دانشآموز، به صورت جداگانه تشکیل می‌شود و ثبت اطلاعات در آن به طور همیشگی انجام می‌گیرد و این امر موجب می‌شود که بر اطلاعات جمع‌آوری شده، افزوده شود.
2- تصویر کاملی از دانشآموز به دست می‌دهد: پرونده تحصیلی دانشآموز، تصویر کاملی از پیشرفت تحصیلی و رشد بدنی و شخصیتی وی را در سال‌های تحصیلی نشان می‌دهد.
3- ] در سوابق جدید[ دانشآموز را هم با خودش و هم با دیگران مقایسه می‌کنند: مقایسه دانشآموز با خودش، برای رشد وی، مهم‌تر از مقایسه او با دیگران است. در راهنمایی و تعلیم و تربیت، ضمن مقایسه وضع فرد با دیگران، مقایسه وی با خودش در زمان‌های متفاوت نیز مورد توجه مخصوصی است.
4- تهیه اطلاعات با همکاری چندجانبه صورت می‌گیرد: در تهیه اطلاعات، والدین، معلمان، مدیر و سایر کارکنان مدرسه و افرادی که با دانشآموز تماس دارند، با مشاور راهنمایی همکاری می‌کنند.
5- گزارش‌های مربوط به خانه، از طریق تشکیل جلسات مصاحبه با والدین، تکمیل می‌شود: مشاور، معلمان و کارکنان مدرسه ضمن تماس با اولیای دانش‌آموزان، اطلاعاتی را که در مورد دانش‌آموزان از طریق خانواده‌هایشان کسب کرده‌اند، تکمیل می‌کنند. در این تماس‌ها، می‌توان اطلاعات جدیدی نیز در مورد زندگی خارج از مدرسه دانشآموز، بدست آورد.
6- سوابق جمع‌آوری شده، قابل استفاده است: در پرونده تحصیلی، سوابق جمع‌آوری می‌شود که مشاور را در شناخت دانشآموز یاری می‌کند و دسترسی به اطلاعات مورد نیاز، به سهولت انجام می‌گیرد.
شکل و فرم پرونده تحصیلی
پرونده تحصیلی به شکل‌های مختلفی تهیه می‌شود. یک نوع آن، پوشه‌ای است که در آن کارت‌های متعددی قرار دارند. نوع دیگری که در مدارس راهنمایی تحصیلی در ایران به کار برده شده، دفترچه‌ای است که دارای صفحاتی برای درج اطلاعات متفاوت است.
• اطلاعات پرونده تحصیلی و فرم مربوط به آن، باید با هدف‌های مدرسه مطابقت داشته باشد.
• فرم‌ها باید با همکاری کسانی که عملاً در کاربرد آن‌ها دخالت دارند، تهیه شوند.
• فرم پرونده تحصیلی باید طوری تهیه شود که در آن ، امکان ثبت اطلاعات مربوط به سال‌های تحصیلی مختلف، از شروع تا پایان تحصیلات، به روشنی و وضوح وجود داشته باشد.
• فرم‌ها باید طوری باشند که سازمان دادن اطلاعات از نظر تاریخ ثبت، به ترتیب سال‌های تحصیلی، امکان پذیر باشد.
• فرم پرونده تحصیلی باید به نحوی باشد که در عین اینکه امور دفتری و منشیگری در آن به حداقل ممکن برسد، اطلاعات ضروری را در بر گیرد.
• در فرم‌ها باید محل‌های خاصی برای ثبت تاریخ اجرا، نوع آزمون‌های به کار رفته و نتایج آن‌ها، و موقعیت‌های دانشآموز در گروه( از نظر مقایسه با نُرم) پیش‌بینی شود.
• در فرم پرونده تحصیلی، باید جایی برای ثبت نتایج مقیاس درجه‌بندی رفتار دانشآموز و سایر اطلاعات ضروری، در نظر گرفته شود.
• چون پرونده تحصیلی و اطلاعات ثبت شده در آن باید در اختیار مدیر، معاونان و معلمان مدرسه باشد، به همین دلیل در فرم آن، باید برای اطلاعاتی که جنبه محرمانه نداشته باشند، جا منظور شود.
اطلاعات محرمانه مربوط به دانشآموز باید در پرونده خاصی نزد مشاوره، و به دور از پرونده تحصیلی نگه‌داری شود.
• فرم پرونده تحصیلی باید پس از مدتی مورد تجدیدنظر قرار گیرد و تغییرات لازم در آن داده شود.
• پرونده تحصیلی باید طوری تهیه شود که بتوان فرم‌ها و اوراق لازم را به آن اضافه کرد. علاوه بر این، جلد و کاغذ آن باید مقاوم باشد.
• شکل و قطع پرونده تحصیلی باید طوری باشد که ارسال آن از یک مدرسه به مدرسه دیگر به سهولت انجام شود.
1- کار مشاور در آموزشگاه؟ مشاور در آموزشگاه در زمینه خدمات مشاوره‌ی سازگاری و پیشگیری و ارتقاء بهداشت و روان و در زمینه مشاوره تحصیلی و مشاوره شغلی بنا بر نیاز به صورت فردی یا گروهی به دانش‌آموزان خدمات ارائه می‌دهد.
2- ضرورت مشاوره در آموزشگاه؟ با توجه به گسترش مشکلات دانش‌آموزان در جامعه نیاز دارد در هر آموزشگاهی مشاوری بتواند به خواسته‌ها و نیازهای دانش‌آموزان در ابعاد گوناگون پاسخ دهد.
3- محل مشاوره؟ هر دبیرستان بایستی یک اتاق مجهز برای مشاوره داشته باشد که تجهیزات لازم مانند دفتر کار و نیز چند صندلی، سیستم کامپیسوتر، فضای آرام و امن، محل مناسب برای دانش‌اموز و همچنین تعدادی کتب و مجلات مرتبط در اتاق مشاوره وجود داشته باشد.
4- موضوعات موثر در فرایند مشاوره؟ عوامل موثر در مشاوره می‌توان به عوامل خانوادگی و نحوه‌ی تعلیم و تربیت و رشد فرد، عوامل اجتماعی مانند امکانات و شرایط جامعه، عوامل مدرسه‌ایمانند برنامه‌ها و امکانات آموزشگاه و همچنین عوامل فردی و استعداد و علایق و شخصیت فرد اشاره نمود.
5- چگونگی ایجاد رابطه و تعیین اهداف مشاوره با مراجع؟ معمولاً مشاوران، مراجعان را بدون هیچ قید و شرطی می‌پذیرند و سعی می‌شود رابطه یک رابطه ی حسنه و صمیمانه باشد تا مراجع احساس نزدیکی با مشاور بکند.
6- مدت زمان مشاوره؟ برای دانشآموز دبیرستانی به وی 45 دقیقه و بنا به مشکل مربوطه برای وی تعیین زمان خواهد شد.
7- آیا برای مراجع وقت قبلی می‌گذارید؟ در کارشناسی مشاوره بعضی از مشکلات مراجعان بدون وقت قبلی است یعنی خود فرد داوطلبانه می‌آید. در مواردی نیز اگر به جلسات بعدی نیاز باشد برای وی تعیین وقت خواهد شد.
8- صندوق ارتباط مشاور چیست؟ در مدارس متوسطه این صندوق وجود دارد و دانش‌آموزان مشکلات خود را به طور مکتوب نوشته و در داخل آن می‌گذارند و مشاور نیز هر یک یا دو هفته یک بار آن را باز خواهد کرد و به صورت مکتوب یا حضوری به سوالات دانش آموزان پاسخ می‌دهد.
9- مشکلات مراجع؟ مراجعان بیشتر مشکلاتشان انتخاب رشته تحصیلی، فارغ‌التحصیلی، ورود به پیش‌دانشگاهی و ورود به دانشگاه و در مواردی نیز مشکلات رفتاری و روانی مانند ناسازگاری در خانواده و مدرسه، مواردی از جمله کمبود اعتماد به نفس و عزت نفس و مشکلات اجتماعی دارند مانند انتخاب درست یا مسائل و مشکلات مربوط به بلوغ.
10- مشاوران تا چه اندازه نسبت به اسرار مراجع خود احساس مسئولیت می‌کنند؟ مشاوران بایستی اسرار مراجعان خود را به کسی نگویند و راز نگه‌دار باشند تا به شخصیت مراجع آسیبی وارد نگردد.
11- از چه روش و فنون‌هایی بیشتر استفاده می‌شود؟ نمی‌توان در در مشاوره فقط به یک روش اکتفا نمود. معمولاً مشاور هرچه در یک روش مطالعات بیشتری داشته باشد به آن طرف هدایت خواهد شد. اما معمولاً روش‌های راجرزی و یا روش‌های عقلانی عاطفی(الیس) بیشتر کاربرد دارد.
12-انواع مشاوره را نام ببرید؟ مشاوره به دو صورت است(فردی و گروهی). فردی مواقعی است که دانشآموز مشکلات خاص خود را دارد و بایستی به تنهایی با مشاور مسئله را مطرح کند و جواب بگیرد. اما مشاوره گروهی وقتی است که تعدادی از دانش‌آموزان مشکلات مشابهی دارند و بایستی به صورت گروهی مشاوره بگیرند.
13-عمده‌ترین مشکلات خود مشاور؟ مشاوران امروز به صورت 30ساعته موظف به خدمت هستند که این یکی از مشکلات عمده‌ی مشاوران است و باید مانند دبیران به صورت 24 ساعته کار کنند. یکی دیگر از مشکلات مشاوران تغییر و تحولات و نبودن ساختار مشخص وزارتخانه در مورد فعالیت‌های مشاوران که همه روز یا گاه‌گاهی دچار تحولات خواهند شد.
14-پرونده تحصیلی چیست؟ نحوه‌ی تشکیل آن، استفاده و کاربرد و همچنین محتوای پرونده را توضیح دهید؟ برای هر دانشآموز سال اول متوسطه پرونده‌ای با محتوای مشخصات فردی دانشآموز، مشاهدات مشاور از دانشآموز، نظرخواهی دانشآموز با اولیاء، پاسخنامه آزمون‌های ریون، جمع‌بندی کلی، و دیدگاه مشاور در مورد دانشآموز وجود دارد که برای هدایت تحصیلی دانشآموز نیز مؤثر است. و می‌تواند برای سال‌های آتی دانشآموز تا پایان پیش‌دانشگاهی برای او موثر باشد که هر ساله مشاور دیدگاه و نظرات خود را در آن ثبت می‌کند.
15-انواع آزمون برای دانش‌آموزان کدامند؟ 1- آزمون استعداد ریون، 2- آزمون رغبت‌سنج جان هالند، 3- آزمون‌های افسردگی بِگ، و نیز در مواردی آزمون MMPI که این آزمون مشکلات اجرای دارد و نیاز به مهارت‌های تخصصی بیشتر دارد به علاوه پرسش‌هایی راجع به علایق و استعدادهای تحصیلی
16- نحوه‌ی بایگانی مطالب و نحوه‌ی دسترسی به آن‌ها چطور است؟ هر مشاور مدرسه برای خود کمد بایگانی دارد و یا دارای یک سیستم کامپیوتری است که معمولاً دسترسی دیگران به اطلاعات محرمانه به راحتی امکان‌پذیر نیست و مواردی که لازم باشد به طور محرمانه بماند دور از دسترس افراد متفرقه خواهد بود.
17-در پایان نحوه‌ی ارزیابی خود را چگونه بیان می‌کنید؟ با توجه به اینکه آموزش و پرورش و تعلیم و تربیت یک جریان طولانی و دراز مدت است. مشاوران براساس نتایجی که از دانشآموز می‌گیرند می‌توانند خود را ارزیابی نماید. اگر راهنمایی‌ها و خدمات مشاوره برای دانش‌آموزان به موقع انجام گیرد می‌توان گفت که مشاور نیز از کار خود راضی خواهد بود.